منظومه‌ی لیلی و مجنون قصه‌ای است با لحن یکپارچه و سراسری غم درباره‌ی پسر و دختری جوان‌سال با عشقی شورانگیز. این منظومه سومین اثر از مجموعه‌ی «خمسه نظامی» به شمار می‌آید. مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت‌پیکر و اسکندرنامه که شامل دو بخش شرفنامه و اقبالنامه است، با عنوان خمسه‌ یا پنج گنج نظامی مشهورند. بخشی از مطلع این منظومه را که در خاطره‌ی جمعی ما ثبت شده، با هم می‌خوانیم: «ای نام تو بهترین سرآغاز/ بی‌نام تو نامه کی کنم باز؟/

ای یاد تو مونس روانم/ جز نام تو نیست بر زبانم/ ای کارگشای هر چه هستند/ نام تو کلید هر چه بستند/ ای هیچ خطی نگشته ز اول/ بی حجت نام تو مسجل/ ای هست‌کن اساس هستی/ کوته ز درت درازدستی/ ای خطبه‌ی تو تبارک‌الله/ فیض تو همیشه بارک‌الله/ ای هفت عروس نه عماری/ بر درگه تو به پرده‌داری/ ای هست، نه بر طریق چونی/ دانای برونی و درونی/ ای هر چه رمیده وارمیده/ در کن فیکون تو آفریده

ای واهب عقل و باعث جان/ با حکم تو هست و نیست یکسان/ ای محرم عالم تحیر/ عالم ز تو هم تهی و هم پر/ ای تو به صفات خویش موصوف/ ای نهی تو منکر امر معروف/ ای امر تو را نفاذ مطلق/ وز امر تو کائنات مشتق/ ای مقصد همت بلندان/ مقصود دل نیازمندان/ ای سرمه کش بلند بینان/ در باز کن درون نشینان...»